«Η έκθλιψη του ελαιόκαρπου γινόταν με ορισμένη τεχνική διαδικασία στις φάμπρικες ή στα αλιτριβίδια (αλετρουβουδιά, αλετρουγιά κ.ά.), ελαιοτριβεία που διασώζουν αρχαιότατο τύπο πιεστηρίου. Μονάδα μέτρησης για το λάδι, αλλά και για άλλα υγρά, ήταν το μίστατο, που ισοδυναμούσε με δέκα περίπου οκάδες, και το κάρτο, ισοδύναμο με το ένα τέταρτο περίπου του μίστατου.
Το λάδι στην Κρήτη, όχι μόνο είναι βασικό είδος διατροφής, αλλά, συνεχίζοντας αρχαία τοπική παράδοση, αποτελούσε μέχρι πρόσφατα είδος νομισματικής ανταλλακτικής μονάδας. Με λάδι προμηθεύονταν η νοικοκυρά τα μικροαντικείμενα που χρειαζόταν από τον περαστικό μικροέμπορα (γυρολόγο, πανερά), με λάδι γινόταν και οι μεγάλες αγορές σπιτιών και χωραφιών, λάδι έδιναν στους εράνους, λάδι στα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα, λάδι και στον παπά που αγίαζε το σπίτι τα Φώτα.
Γι’ αυτό στην Κρήτη περισσότερο από κάθε άλλο δέντρο, στην ελιά αναφέρονται πλήθος παροιμίες, παραδόσεις, τραγούδια, προλήψεις και μαντικές παρατηρήσεις, αφού το λάδι επιπλέον συνδέεται και με ιερουργίες(βάφτιση, ευχέλαιο, κτλ) και με μαγικές ενέργειες (ξεμάτιασμα κ.ά.).» – Ανώνυμος – Εφημερίδα: «Χανιώτικα Νέα»
Μυθολογία.
Είναι γνωστοί παρά πολλοί μύθοι που συνδέονται με την Ελιά. Μεταξύ αυτών γνωστότερος είναι εκείνος του αγώνα της θεάς Αθηνάς και του θεού Ποσειδώνα για το όνομα της πόλης των Αθηνών τον οποίο κέρδισε η Αθηνά δωρίζοντας στους ανθρώπους μια Ελιά σύμβολο γνώσης, ειρήνης και σοφίας αντί για το άλογο, σύμβολο δύναμης που δώρισε ο Ποσειδώνας.
Θρησκεία.
Η Ελιά και το Λάδι της συνδέονται επίσης στενά με όλες σχεδόν τις Μονοθεϊστικές Θρησκείες και ιδιαίτερα την Χριστιανική. Είναι γνωστές οι ελιές του Όρους των Ελαιών, του Κήπου της Γεσθημανής αλλά και οι χρήσεις του λαδιού στα μυστήρια και τις τελετές της Χριστιανικής Θρησκείας (Βάπτιση, Ευχέλαιο κλπ) αλλά και για τον φωτισμό των Εκκλησιών με τα κανδήλια. Σήμερα οι ελιές αποτελούν το δένδρο που διακοσμεί το περιβάλλον πολλών εξωκλησιών στην Κρήτη και αλλά μέρη.
Σύμβολο.
Η Ελιά όμως θεωρείται και πολυσήμαντο σύμβολο ειρήνης, γνώσης, σοφίας, ευημερίας και ελπίδας. Το περιστέρι που γυρίζει στην Κιβωτό του Νώε μετά τον κατακλυσμό με το κλαρί της ελιάς στο ράμφος αποτελεί οπωσδήποτε πολλαπλό συμβολισμό ειρήνης και ελπίδας για ευημερία.
Καλές τέχνες.
Η Ελιά αλλά και τα άνθη και τα κλαδιά της αποτελούν προσφιλές θέμα στις καλές τέχνες από την Μινωική περίοδο και την Κλασική αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Υπάρχουν άφθονα θέματα σε τοιχογραφίες, αγγειογραφίες, κοσμήματα, νομίσματα, γλυπτά κλπ. Είναι γνωστές οι τοιχογραφίες της Κνωσού, οι αγγειογραφίες σε Μινωικούς πίθο-αμφορείς, σε μελανόμορφους αττικούς αμφορείς, οι γλυπτές παραστάσεις σε διάφορα αρχαία ιερά κλπ αλλά και τα εξαίρετα έργα νέο-Ελλήνων ζωγράφων όπως του Θεόφιλου κ.α.
Γράμματα.
Η Ελιά σαν δένδρο, οι καρποί και το λάδι αλλά και οι καλλιεργητικές και μεταποιητικές εργασίες αποτελούν θέματα πάρα πολλών ποιημάτων και πεζών .Υπάρχουν παρά πολλές αναφορές στους αρχαίους ποιητές, τραγωδούς και ιστορικούς (Όμηρος, Πλάτων, Παυσανίας, Αριστοφάνης, Αισχύλος, Ευριπίδης, Σοφοκλής κ.α.) όπως και στους νεώτερους ποιητές και πεζογράφους (Παλαμάς, Κάλβος, Μαβίλης, Άγρας, Βαλαωρίτης, Βενέζης, Δροσίνης, Μαλακάσης, Μυριβήλης, Νιρβάνας, Μορεάς, Πολέμης, Πορφύρας, Σικελιανός, Παπαδιαμάντης, Εφταλιώτης, Βάρναλης, Πρεβελάκης, Καζαντζάκης, Φραγκούλης κ.α.
Αθλητισμός.
Η Ελιά όμως και το λάδι συνδέονται στενά και με τον Αθλητισμό από τους αρχαίους χρόνους μέχρι και σήμερα. Στους Ολυμπιακούς αγώνες οι νικητές στεφανώνονταν με στεφάνι από την αγριελιά «κότινο», που είχε μεταφερθεί εκεί από τον Ηρακλή, αλλά και οι αθλητές άλειφαν και καθάριζαν με λάδι το σώμα τους πριν και μετά τους αγώνες. Αλλά και στους Παναθηναϊκούς αγώνες αργότερα, το έπαθλο των νικητών αποτελούνταν από ένα αριθμό αμφορέων γεμάτων με λάδι όχι ευκαταφρόνητης αξίας.
Διατροφή -Υγεία.
Τα προϊόντα της ελιάς, οι καρποί και ιδίως το λάδι, θεωρούνται σαν βασικά στοιχεία υγιεινής διατροφής. Και είναι γνωστές οι τεκμηριωμένες ιατρικές μελέτες, όπως εκείνη των «επτά χωρών», σύμφωνα με τις οποίες η μακροζωία των Κρητικών οφείλεται βασικά στην «Κρητική διατροφή» που έχει σαν βάση το ελαιόλαδο. Σήμερα η σύγχρονη Ιατρική συνεχώς επιβεβαιώνει τις ευεργετικές επιδράσεις του ελαιολάδου, στις καρδιοαγγειακές παθήσεις, σε διάφορες μορφές καρκίνου, έλκος στομάχου, διαβήτη, δίαιτα παιδιών και ηλικιωμένων κ.α.
Καλλωπισμός.
Οι ελιές όμως αποτελούν σήμερα σε πολλά μέρη της Ελλάδας και ιδίως της Κρήτης τα καλλωπιστικά φυτά που διακοσμούν με το ασημοπράσινο χρώμα τους τον περιβάλλοντα χώρο των χωριών, των αγροτικών σπιτιών αλλά και των σύγχρονων εξοχικών σπιτιών. Κι αυτό βέβαια δεν είναι τυχαίο γιατί η ελιά είναι δεμένη με την ψυχολογία των κατοίκων αλλά και με το εξωτερικό περιβάλλον που συνήθως κυριαρχείται από ελαιώνες.
